Μνήμη Σαμίρ Αμίν (1931-2018)

Πέθανε σε ηλικία 87 ετών, ο μαρξιστής οικονομολόγος και διανοούμενος Σαμίρ Αμίν. Ο Αμίν έγραψε περισσότερα από τριάντα βιβλίακαλύπτοντας ένα μεγάλο εύρος αντικειμένων, αναλύοντας τις σχέσεις εξάρτησης των χωρών της περιφέρειας, της θεωρίας της Υπανάπτυξης, της θεωρίας του Ιμπεριαλισμού, των Οικονομικών της Ευημερίας και των Οικονομικών της Ανάπτυξης ενώ υπήρξε βασικός εκπρόσωπος του ρεύματος της Θεωρίας της Εξάρτησης.

Ο Σαμίρ Αμίνγεννήθηκεστο Κάιρο στις 3 Σεπτεμβρίου του 1931. Από το 1947 έως το 1957 σπούδασε στο Παρίσι Οικονομικά και Πολιτικές Επιστήμες. Επέστρεψε στην Αίγυπτο και εργάστηκε για την κυβέρνηση Νάσερ στο κρατικό Ινστιτούτο Οικονομικής Διαχείρισης. Το 1960 και για τρία χρόνια υπήρξε σύμβουλος του υπουργείου Οικονομικού Σχεδιασμού στο Μάλι. Στη συνέχεια, εργάστηκε για το Αφρικανικό Ινστιτούτο Οικονομικής Ανάπτυξης και Σχεδιασμού (IDEP) στο Ντακάρ της Σενεγάλης,

Ο κεντρικός άξονας της προσέγγισης του Αμίν είναι η υπόθεση του δυισμού του καπιταλιστικού συστήματος, δηλαδή της διαίρεσης του μεταξύ του «κέντρου» (τις αναπτυγμένες δυτικές χώρεςπου θεωρούνται οι μητροπόλεις του καπιταλισμού) και της«περιφέρειας» (δηλαδή των υπανάπτυκτων και αναπτυσσόμενων χωρών). Εντοπίζει ως κύριο αίτιο της «υπανάπτυξης» της περιφέρειας το ότι η οικονομία της είναι εξαρτημένη και «εξυπηρετεί» τις ανάγκες του κέντρου.

Το βιβλίο του «Η συσσώρευση σε παγκόσμια κλίμακα» («L’accumulation a l’echelle mondiale», 1970) θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα νεομαρξιστικά βιβλία Πολιτικής Οικονομίας στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Σε αυτό το έργο αναπτύσει μία θεωρία άνισης ανταλλαγής, η οποία βασίζεταιστην δημιουργία των μονοπωλίων στο κέντρο και στην δημιουργία μηχανισμών πρωταρχικής συσσώρευσης που ωφελούντο κέντρο.Η ανάλυση του ξεκινά από την ριζική τροποποίηση του υποδείγματος του Αργύρη Εμμανουήλ και την μετατροπή του από ένα υπόδειγμα βασισμένο σε εθνικές οικονομίες σε έναπαγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Στο τελευταίο δεν θεωρείταιο μισθός μία ανεξάρτητη μεταβλητή ούτε ότι η εργατική τάξη του κέντρου ωφελείται από την άνιση ανταλλαγή μεταξύ κέντρου και περιφέρειας. Αντιθέτως, οιεργάτεςτηςπεριφέρειαςθεωρούνταιεξίσουπαραγωγικοίμεαυτούςτουκέντρουκαιυποτίθενται υψηλότερα ποσοστά κέρδους και υπεραξίας στις περιφερειακές χώρες (λόγω χαμηλότερων μισθών).

Με βάση τα παραπάνω, ο Αμίναναπτύσσει μία θεωρία οικονομικής απελευθερωσης των χωρών του τρίτου κόσμου που υποστηρίζει την ρήξη με την παγκόσμια οικονομία, που ξεπερνά την τρέχουσα οικονομική ανάλυση και σηματοδοτεί ταυτόχρονα ένα ρήγμα με την δύναμη της παγκόσμιας αγοράς.Στο έργο αυτό αποσκοπεί να πραγματευθεί, όσο το δυνατόν συστηματικά, το σύνολο των προβλημάτων, αναφορικά με τις σχέσεις μεταξύ κέντρου και περιφερειας, δηλαδή τη γεννηση και την ανάπτυξη της υπανάπτυξης. Αρχικά, μελετά τους νόμους της άνισης διεθνούς ειδικευσης μεταξύ του κέντρου και της περιφέρειας όπου τοποθετείται σε συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο η έννοια της άνισης ανταλλαγής.

Παρουσιάζονται οι μηχανισμοί κυριαρχίας του κέντρου που ευνοοούν την υπανάπτυξη, τη στρέβλωση των εξαγωγών και τον προσανατολισμό της περιφέρειας στο ρόλο του δορυφόρου. Ακόμη παρουσιάζονται οι κύριες εκφράσεις με τις οποίες εκδηλώνονται οι δυνάμεις που διαμορφώνουν την προσαρμογή της περιφέρειας στις απαιτήσεις της συσσώρευσης του κέντρου, οι οποίες δεν είναι άλλες από τις νομισματικέςισοτιμίες με μία εκτεταμένη κριτική στην κυρίαρχηνομισματική θεωρία καθώς και αυτήν του διεθνούς εμπορίουδείχνοντας ότι δεν υπάρχουν παγκόσμιες αρμονίες και παγκόσμιες «αυτόματες» προσαρμογές μεταξύ των οικονομιών.

Με τον θάνατο του, ο παγκόσμιος νότος έχει χάσει έναν σημαντικό υποστηρικτή, ο οποίος μέσα από την κριτική του καπιταλιστικού παγκόσμιου συστήματος είχε μιλήσει και έγραψε για στρατηγικές μετασχηματισμού του κόσμου μέσω της πολιτικής δράσης των μαζών και των κοινωνικών παρεμβάσεων. Ο τελικός στόχος του ήταν προφανώς η απελευθέρωση του παγκόσμιου νότου και η κατάργηση της πόλωσης Βορρά-Νότου.

Ο Σαμίρ Αμίν και οι σύγχρονοι του προσπάθησαν να προβληματίσουν πάνω στο παράδοξο ανάπτυξης / υπανάπτυξης στο παγκόσμιο πλέγμα συσσώρευσης. Οι αναλύσεις εξάρτησης / παγκόσμιου συστήματος προκάλεσαν συζητήσεις σε όλους τους κλάδους των κοινωνικών επιστημών. Σε ένα αφιέρωμα, ο Σαμίρ Αμίν σημείωσε ότι ο ίδιος, ο Arrighi, ο Frank και ο Wallerstein πίστευαν ότι «ο καπιταλισμός είχε εισέλθει σε μια φάση συστημικής κρίσης, που σηματοδοτήθηκε από την πτώση των ρυθμών ανάπτυξης στους κυρίαρχους πυρήνες του. Αν και αυτή η ιδιότυπη στοχαστική  «συμμορία των τεσσάρων» μοιράστηκε τα ευρύτερα χαρακτηριστικά της ιστορικής τροχιάς του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, οι αναλύσεις τους διέφεραν στις συγκεκριμένες λεπτομέρειες των κύκλων της αλλαγής και στα πρότυπα μετασχηματισμού εντός και εκτός του συστήματος. Ωστόσο, για τον Amin, οι εσωτερικές δομές περιορίζονται πάντοτε από το παγκόσμιο πλαίσιο.

Ο Σαμίρ Αμίνυποστήριζε ότι «η πραγματική, αυτοδύναμηανάπτυξη» δεν μπορεί να συμβεί όταν η περιφέρεια σπάσει τις αλυσίδες που την συνδέουν με το κέντρο. Θα ήταν απαραίτητη προϋπόθεση, αλλά τελικά δεν αρκεί: ο στόχος πρέπει να είναι η δημιουργία της «παγκόσμιας σοσιαλιστικής κοινωνίας» και το κίνητρο για αυτήν δεν θα προέλθει από το κέντρο αλλά από την περιφέρεια.Ταυτόχρονα όμως θεωρούσε ότι οι αστικές τάξεις των περιφερειακών χωρών δεν μπορούν να κινηθούν ενάντια στον παγκόσμιο ιμπεριαλισμό και συνεπώς κάθε αντί-ιμπεριαλιστική κίνηση είναι εξ ορισμού φιλό-σοσιαλιστική.

Ο Αμίν ήταν επίσης υποστηρικτής ενός «πολύ-πολικού» κόσμου, προτρέποντας τις χώρες της Ευρώπης να προχωρήσουν σε μια «ευρασιατική προσέγγιση» με τη Ρωσία ως αντίβαρο στην αμερικανική ηγεμονία. Ακόμηυποστήριζε ότι ο «παγκοσμιοποιημένος νεοφιλελευθερισμός» με τα συστατικά του δόγματα (ιδιωτικοποίηση, ελεύθερο εμπόριο, ευέλικτες συναλλαγματικές ισοτιμίες, περικοπές στις δημόσιες δαπάνες) «δεν μπορεί να διαρκέσει επειδή έκλεισε τον καπιταλισμό σε μια θανατηφόρα στασιμότητα, κλείνοντας όλες τις πόρτεςπου θα μπορούσαν να του επιτρέψουν να ξεπεράσει την πτώση και να ξεκινήσει μια νέα πορεία ανάπτυξης» . Η ανάλυση τουΑμίν, παρέχει μια γενική άποψη του διεθνούς καπιταλισμού, εντοπίζοντας τις κρίσιμες διαφορές στη δυναμική της συσσώρευσης στο κέντρο και στην περιφέρεια: διαφορές που προάγουν την ανάπτυξη στις μητροπόλεις.Όπως παρατηρεί,οι αντιφάσεις του καπιταλισμού στο κέντρο διευθετούνται με τρόπους που εμποδίζουν ακόμη περισσότερο μια σοσιαλιστική αυτοδύναμη ανάπτυξη.

Κατά τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, υποστηρίζει, έχουμε ζήσει τον θρίαμβο και την κρίση του νεοφιλελευθερισμού, την παγκόσμια οικονομική μονοπώληση του κεφαλαίου, τον εποικισμό του κράτους από ιδιωτικά κεφάλαια, κυρίως από την ιδιωτικοποίηση των κρατικών περιουσιακών στοιχείων, καθώς και την πλήρη απελευθέρωση της αγοράς εργασίας, με αποτέλεσμα την καταστολή των μισθών με την επακόλουθη αυξημένη κοινωνική ανισότητα και κοινωνική αποστέρηση.

Στοχαζόμενος πάνω στο χαρακτήρα της εποχής, εισάγει την έννοια του συλλογικού ιμπεριαλισμού της τριάδαςτων ΗΠΑ, της ΕΕ και της Ιαπωνίας. Στην θεωρητική του ανάλυση για τον ιμπεριαλισμό υποστηρίζει ότι η τριάδα αυτή διαχειρίζεται το παγκόσμιο σύστημα και κυριαρχεί στους τομείς της τεχνολογίας, της πρόσβασης σε πόρους, της δημιουργίας και της αναπαραγωγής ενός νομισματικού και χρηματοπιστωτικού συστήματος εκμετάλλευσης, της κυριαρχίας των μέσων μαζικής ενημέρωσης και φυσικά της βιομηχανίας εξοπλισμών. Από την σκοπιά της μαρξιστικής προβληματικής, η νέο-μαρξιστική θεωρητική του προσέγγισηδιαφοροποιείται από την λενινιστική μεθοδολογική ανάλυση (καθώς υποτιμά τις ενδο-ιμπεριαλιστικές συγκρούσεις), γεγονός που έχει προκαλέσει κριτικές για πλευρές του έργου του.

Όταν πρόκειται για την εξερεύνηση των πολιτικών δυνατοτήτων του «παγκόσμιου σοσιαλισμού», ο Αμίν έβλεπε ότι παρά τις συνεχιζόμενες κρίσεις, το παγκόσμιο σύστημα του καπιταλισμού εξακολουθεί να επιβιώνει, όλο και περισσότερο ενσωματώνοντας «σοσιαλιστικές κοινωνίες» που διακυβεύουν τις αρχές που διακήρυξαν και ματαιώνουν την επαναστατική δέσμευσή τους, βοηθώντας έτσι στη διαιώνιση ενός συστήματος βασισμένου στην εκμετάλλευση των φτωχών του κόσμου από τη διεθνή αστική τάξη. Στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλοΠέρα από τον Γερασμένο Σοσιαλισμό, ο συγγραφέας, δηλώνει τη δέσμευση του στην σοσιαλιστική προοπτική.Ως αφοσιωμένος ακτιβιστής, υπογράμμισε την ανάγκη να αναπτυχθούν «παγκόσμιες οργανωτικές μορφές πιο αυθεντικά δημοκρατικές, ώστε να είναι σε θέση να αναμορφώσουν τις οικονομικές σχέσεις με βάση τη μείωση των ανισοτήτων» που συγκεφαλαιώνονταν στην πρόταση του για μία νέα Διεθνή.

Για το τέλος μένει σε μας καθαρό να δούμε ότι ο Σαμίρ Αμίν ήταν πολιτικός άνθρωπος και η  σχέση του με την εργατική τάξη διαπέρασε κάθε πόρο του. Σε όλη του την διαδρομή παρέμεινε πιστός στην σοσιαλιστική απελευθερωτική προοπτική και στα βασικά στοιχεία της Μαρξιστικής οικονομικής ανάλυσης (και ιδιαίτερα στην Εργασιακή Θεωρία της Αξίας, την Θεωρία του Ιμπεριαλισμού και την Θεωρία της Πτωτικής Τάσης του ποσοστού κέρδους) ακόμη και σε εποχές που τα αυτά αντιμετώπιζαν ένα κυριολεκτικό πολιτικό και επιστημονικό Μακαρθισμό. Δυστυχώς, με την απώλεια του θα χάσουμε τις ιδέες του σχετικά με το πώς μπορεί να αναπτυχθεί μία συναρπαστική προοπτική δημιουργίας δημοκρατικών λαϊκών σχεδίων για την αμφισβήτηση του ιμπεριαλισμού της εποχής μας. Ακόμη θα χάσουμε αυτόν τον εξαιρετικό στοχαστή που έθετε ερευνητικά και ακαδημαϊκά το ζήτημα ενός διαφορετικού τύπου οργάνωσης των ανθρώπινων κοινωνιών, λαμβάνοντας υπόψη και τις πιο απομακρυσμένες γωνιές του πλανήτη.

Ακόμη και αν κανείς διαφωνεί με επιμέρους πλευρές της θεωρητικής παράδοσης που εκπροσωπεί ο Αμίν, η ικανότητα και η θέληση του να διατηρεί ανοιχτά και με γόνιμο τρόπο τα ζητήματα της φτώχιας και των ανισοτήτων, της εναλλακτικής προοπτικής, τον συμπεριλαμβάνουν στους μεγάλους διαμορφωτές της παγκόσμιας κοινής γνώμης σε κρίσιμα ζητήματα για την ανθρωπότητα, τις αγωνίες και τους αγώνες των απλών ανθρώπων. Ας υποσχεθούμε στη μνήμη του, ότι θα διατηρήσουμε και εμείς ανοιχτές εκείνες τις διαδρομές που οδηγούν σε έναν καλύτερο και πιο ανθρώπινο κόσμο.

Σερέτης Στέργιος